قاعده يد

درس‌هاى خارج استاد معظم

حضرت آيت الله حاج شيخ محمدجواد فاضل لنکراني(دامت برکاته)




مقدمه معاونت پژوهش

بسم الله الرحمن الرحيم

اجتهاد مبتنی بر قواعد و منابع اصیل شریعت، نقطه جوشش معارف و کلید کارگشای گره‌های زندگی و برنامه سعادت‌آفرین مسلمانان در عرصه فردی و اجتماعی است و یکی از کلید‌های باب فقه، قواعد فقهی است که به لحاظ کاربرد وسیع آن‌ها، از اهمّیّتی دو چندان برخوردارند.

«قواعد فقهی»، قوانین و اصول عام و فراگیرند که در بخش گسترده‌ای از فقه کاربرد دارند و مجتهد را در کنار اصول فقه و بدون واسطه، در فهم و استنباط احکام شرعی یاری می‌رسانند. بی‌تردید این‌گونه قواعد، در راستای رشد و بالندگی اجتهاد، کارآمد ساختن فقه و کشف احکام و حاکمیت قوانین در عرصه‌های فردی و اجتماعی نقش مهمی دارند.

با توجه به جایگاه و اهمیت قواعد فقهی و کاربست آن‌ها در اجتهاد و استنباط احکام شریعت، ‌ضرورت دارد هریک از قواعد به طور مستوفا و مستقل مورد بحث و گفت‌وگوی اجتهادی قرار گیرد. یکی از قواعد اثرگذار در فرایند استنباط، «قاعده ید» است، که از جمله قواعد فقهی اسلام در حوزه مالکیت به شمار می‌رود. این قاعده یکی از دلایل اعمال مالکیت در فقه و حقوق است و از آن جهت که قاعده ید در تمام ابواب معاملات ـ به معنای عام ـ جریان دارد، از قواعد ابواب معاملات به شمار می‌رود و نسبت به شبهات حکمی و موضوعی نیز فراگیر است.

بر این اساس، بررسی ابعاد مختلف قاعده ید و تعیین گستره شمول آن و تطبیق اجتهادی آن بر مصادیق، کار فقیهان برجسته‌ای است که سال‌ها، به امر تدریس و اجتهاد و استنباط پرداخته‌اند.

اثر حاضر، حاصل درس‌گفتارهای حضرت آیت‌الله حاج شیخ محمدجواد فاضل لنکرانی ـ دامت‌ برکاته ـ است که توسط فاضل ارجمند جناب حجت‌الاسلام والمسلمین سیدجواد حسینی‌خواه تحقیق و تنظیم شده و اکنون به زیور چاپ آراسته می‌شود. امید است، ‌انتشار این‌گونه مباحث اجتهادی و مبتنی بر اصول و قواعد استنباط، بتواند بستری را فراهم آورد که دانشوران این عرصه که توفیق حضور در درس حضرت استاد را نداشته‌اند، از ثمرات آن بهره‌مند گشته و برای پیشبرد مرزهای دانش فقه تلاشی افزون از پیش نمایند و در کسب رضایت حضرت احدیّت و امام عصر(عج) بکوشند.

24/3/1398
محمدجعفر طبسی
معاون پژوهشی
مرکز فقهی ائمه اطهار(عليهم السلام)








فهرست مطالب

مقدمه معاونت پژوهش5
پيش‌گفتار7
جايگاه قاعده يد7
معنا و مراد از «يد»10
گستره يد در تعريف11
ديدگاه محقق بجنوردی(قدس سرّه)14
نقد ديدگاه محقق بجنوردی(قدس سرّه)15
ديدگاه آيت‌الله فاضل لنکرانی(قدس سرّه)15
نقد ديدگاه آیت‌الله فاضل لنکرانی(قدس سرّه)17
ادلّه و مستندات قاعده20
اجماع20
بنای عقل21
اشکال صاحب منتقی الاصول(رحمه الله) و نقد آن22
روايات24
الف) روايات دالّ بر حجّيت و اماريّت يد25
1. روايت يونس بن يعقوب25
فقه الحديث25
الف) بررسي سند روايت25
ديدگاه محقّق خوئي(رحمه الله) درباره «ابن‌زبير»26
نقد ديدگاه محقّق خوئي(رحمه الله)28
ب) دلالت روايت33
بررسي دلالي صدر روايت و ديدگاه امام خميني(رحمه الله) درباره آن33
نقد ديدگاه امام خميني(رحمه الله)35
بررسي دلالي ذيل روايت37
ديدگاه محقّق ميلاني(رحمه الله)40
بررسي ديدگاه محقّق ميلاني(رحمه الله)46
نسبت منطقي بين صدر و ذيل روايت48
2. روايت عبد الرحمن بن حجاج50
فقه الحديث52
3. روايت محمّد بن مسلم55
فقه الحديث56
4. روايت جميل بن صالح57
فقه الحديث57
5. روايت دعائم الاسلام از امير مؤمنان(عليه السلام)58
فقه الحديث59
ب ـ روايات دالّ بر حجّيت يد (و نه اماريّت آن)59
1. مکاتبه محمّد بن حسن صفّار59
فقه الحديث60
الف) بررسي سندي60
ب) بررسي دلالي61
استدلال به روايت مكاتبه بر قاعده يد71
ديدگاه ميرزاي قمي(رحمه الله) و نقد آن72
ديدگاه آیت‌الله فاضل لنکراني(رحمه الله) و نقد آن73
ديدگاه امام خميني(قدس سرّه)74
نظر برگزيده و تحقيق مطلب75
2 و 3. صحيح عيص بن القاسم و حمزة بن حمران76
فقه الحديث77
اشکال صاحب منتقي الاصول(رحمه الله) بر استدلال به روايت77
نقد ديدگاه صاحب منتقي الاصول(رحمه الله)80
4. روايت حمّاد بن عثمان84
فقه الحديث90
توضيحي پيرامون جريان فدک100
تعصّب و انكار حقايق102
عناد، تعصّب و انكار عصمت انبيا(عليهم السلام)106
جهل خليفه به احكام قض109
شنيع‌تر از غصب فدك110
چگونگي استدلال به روايت حمّاد بر قاعده يد111
ديدگاه آیت‌الله ميلاني(رحمه الله)111
ديدگاه امام خميني(قدس سرّه)114
ديدگاه آیت‌الله فاضل لنکراني(رحمه الله)114
ديدگاه صاحب منتقي الاُصول(رحمه الله) و مناقشه آن116
نظر برگزيده119
ج) روايات دالّ بر حجّيت و اصل بودن يد120
1. روايت حفص بن غياث120
فقه الحديث121
الف) بررسي سندي121
ب) بررسي دلالي124
سخن علاّمه مجلسي(رحمه الله) در توضيح روايت125
ديدگاه صاحب جواهر(رحمه الله)126
چگونگي استدلال به روايت127
ديدگاه محقّق خوئي(رحمه الله) در معناي «شهادت» و نقد آن127
اشکال صاحب منتقي الأصول(رحمه الله) بر استدلال به روايت و مناقشه آن130
ديدگاه شيخ انصاري(رحمه الله) در دلالت روايت132
نقد ديدگاه شيخ انصاري(رحمه الله)134
چگونگي اخذ علم در باب شهادت136
استدلال به دو روايت ابن وهب بر جواز شهادت مستند به استصحاب142
فقه الحديث143
بررسي احتمالات روايت حفص149
ديدگاه آیت‌الله فاضل لنکراني(رحمه الله)151
ديدگاه برگزيده152
ديدگاه شيخ حسين حلّي(رحمه الله) در چگونگي اخذ شهادت156
نقد ديدگاه شيخ حسين حلّي(رحمه الله)159
2. روايت مسعدة بن صدقة161
فقه الحديث161
الف) بررسي سندي161
ملاک و مبناي رجوع به قول رجالي167
1. عمل به ظنّ167
2. رجوع به اهل خبره169
3. حجّيت خبر واحد171
ديدگاه محقّق خوئي(رحمه الله)171
نقد نظريه محقّق خوئي(رحمه الله)176
4. شهرت يا استفاضه177
ديدگاه محقّق خوئي(رحمه الله) در توثيقات متأخّرين177
نقد ديدگاه محقّق خوئي(رحمه الله)183
نظر برگزيده در سند روايت186
ب ـ بررسي دلالي187
ديدگاه امام خميني(رحمه الله)189
بررسي ديدگاه امام خميني(رحمه الله)194
تنبيهات قاعده يد199
تنبيه اوّل: تقدّم قاعده يد بر استصحاب199
ديدگاه محقّق نائينی(رحمه الله)199
ديدگاه محقّق حائری(رحمه الله)202
ديدگاه برگزيده203
تنبيه دوم: مثبتات قاعده يد205
صورت‌های مسأله205
بررسی مسأله در فرض علم حاکم206
بررسی مسأله در فرض وجود بيّنه207
بررسی مسأله در فرض اقرار210
ديدگاه برگزيده215
اشکال محقّق نائينی(رحمه الله) بر مسأله انقلاب دعو217
پاسخ محقّق حائری و همدانی(رحمهما الله) از اشکال انقلاب دعو218
نقد پاسخ محقّق حائری و همدانی(رحمه الله)221
پاسخ محقّق نائينی(رحمه الله) از اشکال222
نقد امام خمينی(قدس سرّه) بر پاسخ محقّق نائينی(رحمه الله)225
نقد استاد معظّم(دام ظله) بر پاسخ محقّق نائينی(رحمه الله)230
نقد صاحب منتقی الأصول(رحمه الله) بر محقّق نائينی(قدس سرّه)230
بررسی كلام صاحب منتقی(رحمه الله)232
پاسخ صاحب منتقی(رحمه الله) از اشکال انقلاب دعوا و نقد آن233
پاسخ برگزيده از شبهه انقلاب دعو235
تنبيه سوم: اماره يا اصل بودنِ يد237
1. بنای عقل239
2. اجماع242
3. روايات242
ديدگاه صاحب منتقی(رحمه الله) در اماره يا اصل بودن قاعده يد و مناقشه آن249
تنبيه چهارم: گستره قاعده يد (شمول قاعده نسبت به منافع)257
بررسی ثبوتی مسأله و فروض آن257
بررسی اثباتی فروض مسأله259
1. بررسی فرض پنجم (عدم استيلای بر منفعت)259
2. بررسی فرض چهارم (كشف تبعی ملكيت منافع از اعيان)260
3. بررسی ساير احتمالات (يكسان بودن اعيان و منافع در استيلا)262
ديدگاه محقّق نراقی(رحمه الله)264
نقد سيّد يزدی(رحمه الله) بر ديدگاه محقّق نراقی(قدس سرّه) و مناقشه آن267
مناقشه سيّد بحرالعلوم(رحمه الله) بر سخن محقّق نراقی(قدس سرّه)271
نقد محقّق اصفهانی(رحمه الله) بر مناقشه سيّد بحر العلوم(قدس سرّه)272
نقد سخن محقّق اصفهانی(رحمه الله)273
نقد محقّق اصفهانی(رحمه الله) بر محقّق نراقی(قدس سرّه)273
مناقشه صاحب منتقی(رحمه الله) بر محقّق اصفهانی(قدس سرّه) و نقد آن274
ديدگاه محقّق بجنوردی(رحمه الله)275
نقد آیت‌الله فاضل(رحمه الله) بر ديدگاه محقّق بجنوردی(قدس سرّه)277
تنبيه پنجم: شکّ ذو اليد280
بررسی دلالت روايت يونس بن يعقوب281
بررسی دلالت روايت مسعدة بن صدقة284
بررسی روايات معارض با روايت يونس286
1. روايت جميل بن صالح286
ديدگاه محقق نراقی(رحمه الله) در استدلال به روايت287
مناقشه سيّد يزدی(رحمه الله) بر استدلال محقّق نراقی(قدس سرّه)288
اشکال صاحب منتقی‌(رحمه الله) بر مناقشه سيّد يزدی(قدس سرّه)289
تاييد سخن سيّد يزدی(رحمه الله)290
ديدگاه آیت‌الله فاضل(رحمه الله)290
نظريه صاحب منتقی(رحمه الله)292
نقد ديدگاه صاحب منتقی و آیت‌الله فاضل(رحمهما الله)292
ديدگاه محقّق اصفهانی(رحمه الله)293
مناقشه صاحب منتقی(رحمه الله) بر محقّق اصفهانی(قدس سرّه) و نقد آن294
تنبيه ششم: تعدّد ذو اليد296
نظريه سيد يزدي(رحمه الله) در امكان اجتماع دو مالك در مال واحد297
مناقشه امام خميني(رحمه الله) در نظريه سيد يزدي(رحمه الله)298
نقد مناقشه امام خميني(رحمه الله)301
بررسي ملکيت مشاع303
نظريه محقق اصفهاني(رحمه الله) در تصوير اشاعه305
مناقشه امام خميني(رحمه الله) بر نظريه محقق اصفهاني(رحمه الله)307
اشکال اوّل307
بررسي اشکال اوّل308
اشکال دوم و مناقشه در آن310
اشكال سوم امام خميني(قدس سرّه) بر محقق اصفهاني(رحمه الله) و نقد آن314
اشكال چهارم و نقد آن316
خلاصه نظريات در بحث ملك مشاع319
بررسي استيلا بر سهم مشاع320
معنا و حقيقت استيل320
نظريات مطرح در ملکيت مشاع321
بررسي استيلاء و ملکيت مشاع322
جهات بحث323
بررسي جهت اوّل (بحث ثبوتي)323
بررسي جهت دوم (مقام اثبات)325
بررسي جهت سوم (بررسي طرق ديگر در اثبات ملكيت مشاع)326
تنبيه هفتم: اماريت يد مسلمان بر تذكيه333
بررسي دلالت روايت اسماعيل بن عيسي بر اماريت يد مسلمان بر تذكيه334
فقه الحديث334
الف) بررسي سندي334
ب) بررسي دلالي335
ديدگاه محقّق داماد(قدس سرّه)335
ديدگاه شهيد صدر(قدس سرّه)336
ديدگاه محقّق نائيني(قدس سرّه)337
مستقل بودن اماريت يد بر تذكيه و عدم آن340
ديدگاه محقّق همداني(رحمه الله) و نقد آن340
مشروط نبودن اماريت يد بر تذكيه به عدم استحلال ميته با دباغي341
نظريه امام خميني(قدس سرّه) در علّت اماره بودن يد مسلمان بر تذكيه346
فهرست منابع356
فهرست مطالب369

قاعده يد

مقدمه معاونت پژوهش

فهرست مطالب